Η Συνταγματική Δοκιμασία της Βρετανίας, του Παύλου Ελευθεριάδη (καθηγητής δημοσίου δικαίου στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και δικηγόρος στο Λονδίνο).
Η έξοδος από την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως και η είσοδος σε αυτήν είναι μια συνταγματικής φύσης θεσμική μεταρρύθμιση. Επειδή η Ένωση νομοθετεί συλλογικά, μέσω κοινών οργάνων όπως η Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ένα κράτος μέλος τροποποιεί την εσωτερική συνταγματική του τάξη – και την διάκριση των εξουσιών – όταν εισέρχεται στην Ένωση, αλλά και όταν αποχωρεί.
Η προσαρμογή αυτή παρουσιάζεται από τους Ευρωσκεπτικιστές ως «απώλεια κυριαρχίας». Πρόκειται για παρανόηση. Η σωστή ερμηνεία είναι ότι η διεθνής συνεργασία στη βάση του κράτους δικαίου μειώνει την διακριτική ευχέρεια των κρατών μελών, χωρίς όμως να μειώνει την κυριαρχία τους. Η συνεργασία ενισχύει την συλλογική ισχύ τους έναντι τρίτων δυνάμεων αλλά και έναντι ισχυρών οικονομικών συμφερόντων και μεγάλων πολυεθνικών εταιριών, στο εσωτερικό τους.
Η πραγματικότητα αυτή απεικονίζεται και στο γεγονός ότι τα περισσότερα μέλη της ΕΕ – ίσως και όλα – εκτός όμως της Βρετανίας, έχουν ειδικές διατάξεις στο Σύνταγμά τους, που προβλέπουν την συμμετοχή στην ΕΕ. Η Βρετανία, όμως, δεν έχει γραπτό σύνταγμα. Οι συνταγματικοί της κανόνες είναι κανόνες του Κοινού Δικαίου, δηλαδή της παραδοσιακής νομολογίας των δικαστηρίων, ή κανόνες απλών νόμων, όπως π.χ. ο «Νόμος για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, 1972» βάσει του οποίου η Βρετανία έγινε και παραμένει μέλος σήμερα της ΕΕ, ή ο Νόμος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, 1988, που είναι η βάση για την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην Βρετανία.
Όταν λοιπόν ο Νταίηβιντ Κάμερον προκήρυξε το Δημοψήφισμα του 2016, πιθανώς χωρίς να το κατανοεί, έθεσε σε τροχιά μια μακρά διαδικασία τροποποίησης της συνταγματικής τάξης της Βρετανίας. Όταν το αποτέλεσμα ήταν τελικά υπέρ του Βrexit, τόσο η κυβέρνηση όσο και η δημόσια διοίκηση ήταν απροετοίμαστες για το πώς θα έπρεπε να προχωρήσουν. Τύποις το δημοψήφισμα ήταν απλά συμβουλευτικό. Στην πράξη ήταν πολιτικά υποχρεωτικό.
Η σωστή προσέγγιση θα έπρεπε να βασίζεται στην παραδοχή ότι το Δημοψήφισμα ήταν το έναυσμα για την έναρξη της σχετικής διαβούλευσης, όχι η οριστική κατάληξή της. Αυτό έπρεπε τότε να ειπωθεί, διότι το ερώτημα της ακριβούς σχέσης της Βρετανίας με την ΕΕ είναι – και παραμένει – εξαιρετικά πολύπλοκο, ενώ η πρόσφατη ιστορία μας δείχνει τουλάχιστον τέσσερα ή πέντε μοντέλα σχέσης με την ΕΕ. Για παράδειγμα διαφορετικές συμφωνίες με την ΕΕ, έχουν οδηγήσει σε διαφορετικές σχέσεις π.χ. με την Νορβηγία (συμμετοχή στην ενιαία αγορά), την Ελβετία (διμερείς ad hoc συμφωνίες), την Τουρκία (τελωνειακή ένωση), τον Καναδά (διμερής εμπορική συμφωνία) και τις ΗΠΑ (κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου). Όλα αυτά έμεναν να αποφασιστούν, προφανώς από τη Βουλή. Σε άλλες χώρες η επιλογή αυτή θα απαιτούσε συνταγματικές πλειοψηφίες, όχι όμως στην Βρετανία.
Δυστυχώς η νέα πρωθυπουργός Τερέζα Μαίη επέλεξε την θεσμικά ανώριμη στάση, ότι το Δημοψήφισμα είχε δήθεν αποφασίσει όλα αυτά τα θέματα. Επανέλαβε το λαϊκίστικό και εσφαλμένο σύνθημα των εθνικιστικών που υποστήριξαν το Brexit στο δημοψήφισμα, ότι η Βρετανία επιτέλους θα ξαναγίνει «κυρίαρχη». Επέλεξε την πιο ακραία εκδοχή απόσχισης από την Ευρώπη, χωρίς να έχει ούτε την δημοκρατική νομιμοποίηση για κάτι τέτοιο, ούτε και την στήριξη των βουλευτών της. Όταν προσέφυγε σε εθνικές εκλογές για να νομιμοποιήσει την στάση της, έχασε την κοινοβουλευτική της πλειοψηφία. Κυβέρνησε με την στήριξη του ιδιόμορφου εθνικιστικού κόμματος της Βόρειας Ιρλανδίας.
Έτσι φτάσαμε σήμερα στο πολιτικό και συνταγματικό αδιέξοδο που βλέπουμε. Η Βουλή έχει απορρίψει τρεις φορές την Συμφωνία Αποχώρησης που έκλεισε η προηγούμενη κυβέρνηση. Ο νέος Πρωθυπουργός έχει αποφασίσει να προχωρήσει στην πιο ακραία μορφή εξόδου, την αποχώρηση χωρίς καν να υπάρχει συμφωνία. Αν γίνει αυτό το αποτέλεσμα θα είναι ότι μέσα σε μια νύκτα, την 31η Οκτωβρίου, η Βρετανία θα περάσει από το καθεστώς κράτους μέλους στο καθεστώς τρίτου κράτους με σχέσεις που ρυθμίζονται μόνο από τις συμφωνίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου. Οι οικονομικές συνέπειες θα είναι καταστροφικές για χιλιάδες εταιρείες, ιδίως μικρές και μεσαίες.
Η Βουλή είναι γι’ αυτό εναντίον του. Φοβάται όμως να τον ρίξει με ψήφο εμπιστοσύνης, διότι με βάση τον Νόμο για την Σταθερή Διάρκεια της Βουλής του 2011 («Fixed Term Parliaments Act 2011»), σε περίπτωση αποδοκιμασίας της κυβέρνησής από τη Βουλή, ο Πρωθυπουργός επιλέγει – και συμβουλεύει δεσμευτικά την Βασίλισσα – την ημερομηνία των εκλογών, που μπορεί να είναι και μετά τις 31 Οκτωβρίου. Αν δηλαδή η Βουλή ρίξει σήμερα την Κυβέρνηση Τζόνσον, τότε αυτός μπορεί, όντας ήδη αποδοκιμασμένος πρωθυπουργός, να προκαλέσει την μεγαλύτερη συνταγματική αλλαγή στην ιστορία της νεότερης Βρετανίας.
Γι’ αυτό η Βουλή ψήφισε τον λεγόμενο Νόμο Mπεν, από το όνομα του διακεκριμένου βουλευτή Χίλαρυ Μπεν, που τον πρότεινε (“Benn Act”). Ο Νόμος αυτός είναι εντελώς ιδιόμορφος. Είναι απόλυτα συγκεκριμένος. Υποχρεώνει τον Πρωθυπουργό Μπόρις Τζόνσον να ζητήσει παράταση για τρεις μήνες, ώστε να μπορέσουν να γίνουν εκλογές ή δημοψήφισμα.
Ο Πρωθυπουργός τώρα αποκαλεί τον Νόμο αυτό τον «Νόμο της Συνθηκολόγησης» («Surrender Act») και υπαινίσσεται ότι δεν θα τον υπακούσε. Αν δεν υπακούσει όμως μπορούν οι βουλευτές να ζητήσουν από το δικαστήριο – σε μια διαδικασία παράλληλη με τα δικά μας «ασφαλιστικά μέτρα» – να διατάξει τον Πρωθυπουργό να στείλει την επιστολή. Αν δεν το κάνει μπορεί να φυλακιστεί σύμφωνα με τις δρακόντειες προβλέψεις του Αγγλικού Δικαίου για προσβολή προς το δικαστήριο (“contempt of court”).
Αν όμως ο Πρωθυπουργός αρνηθεί να υπογράψει την επιστολή από την φυλακή, τότε το Brexit θα γίνει αυτόματα στις 31 Οκτωβρίου.
Δεν πιστεύω ότι θα φτάσουμε σε αυτό το σημείο σε ένα μήνα περίπου από σήμερα. Το πιο πιθανό είναι ότι ο Νόμος του 2011 θα τροποποιηθεί από τη Βουλή, προτού εκείνη αποδοκιμάσει τον Τζόνσον. Ποιός ξέρει όμως; Οι επόμενες εβδομάδες θα δοκιμάσουν τους άγραφους συνταγματικούς θεσμούς όσο ποτέ άλλοτε. Ο λαϊκισμός των εθνικιστών και η εσφαλμένη χρήση του δημοψηφίσματος ως λευκής εξουσιοδότησης, παραμένουν εξαιρετικά ισχυρά εργαλεία στα χέρια του Μπόρις Τζόνσον.
Από την άλλη πλευρά, ο συνταγματισμός συνεχίζει να καθοδηγεί τα κόμματα της αντιπολίτευσης αλλά και τα δικαστήρια, που την περασμένη εβδομάδα έκριναν αντισυνταγματική την διακοπή των εργασιών της Βουλής για πέντε εβδομάδες. Το συμφέρον της Ευρώπης απαιτεί να επικρατήσουν οι δυνάμεις της συνταγματικής νομιμότητας, είτε γίνει τελικά η αποχώρηση της Βρετανίας, είτε όχι.